ایرانیان باستان آداب و رسوم بسیار جالبی داشتند و مردمی با فرهنگ بسیار غنی بودند. آن‌ها به جای روش متداول دفن مردگان، آن‌ها را در گوردخمه‌هایی قرار می‌دادند تا بدنشان خوراک پرندگان وحشی شود. برای آشنایی بیشتر با رسوم و علت این کار با الفبای سفر همراه باشید.

گوردخمه چیست؟

ایرانیان باستان عناصر چهارگانه را مقدس می‌شمردند. از نظر آن‌ها بدن مردگان و اموات ناپاک بوده و ارزش معنوی نداشت. لذا آن‌ها مردگان خود را دفن نمی‌کردند و یا آن‌ها را نمی‌سوزاندند و معتقد بودند که این کار باعث آلودگی خاک و آتش که مقدس اند خواهد شد. ایرانیان باستان برای دفن مردگان فضاهایی را در دل کوه‌هاو تپه‌ها و نقاط مرتفع حفاری و ایجاد می‌کردند که به این اتاقک‌ها گوردخمه می‌گفتند. گوردخمه‌ها آرامگاه‌هایی مستطیل شکل بودند که ایرانیان اموات خود را در آن‌ها که در مناطق مرتفع بودند، قرار می‌دادند تا گوشت آن‌ها خوراک پرندگان وحشی شود.

گوردخمه

گوردخمه‌ها معمولا در بلندی‌های دور از آبادی‌ها، حفاری و ساخته می‌شدند. درون دخمه‌ها برای جمع‌آوری و امحای استخوان‌های باقیمانده، استودان تعبیه می‌کردند. استودان که به معنی جایگاه استخوان می‌باشد، چاهی است با دیواره سنگی که در میان دخمه‌ها حفر می‌شد، استخوان‌های باقی‌مانده درون آن انبار می‌شد تا با استفاده از موادی نظیر آهک و گوگرد به‌طور کامل نابود شود و تمام آلودگی‌های آن ازبین برود.

انواع گوردخمه‌ها از نظر قدمت در ایران

گوردخمه‌های ایران را می‌توان از لحاظ قدمت به سه دسته کلی گوردخمه‌های دوره مادها، دوره هخامنشیان و دوره پس از هخامنشیان دسته‌بندی نموده اند. 

گوردخمه‌های دوران مادها

گوردخمه‌های دوران مادها دارای ورودی هایی با نقش‌های برجسته و دیگر تزیینات معماری مانند ستون‌ها یا نیم‌ستون‌هاست. هرچه اهمیت فرد مدفون بیشتر باشد و تاریخ ساخت آن جدیدتر این گوردخمه‌ها تزیینات پیچیده‌تری دارند. تقریبا اکثر گوردخمه‌های کرمانشاه از این نوع اند.

گوردخمه‌های دوران هخامنشی

شکل ظاهری گوردخمه‌های هخامنشی همگی از یک قاعده کلی پیروی می‌کنند. بدین صورت که این گوردخمه‌ها طرح یک صلیب را دارند و ورودی آن‌ها معمولا در محل تلاقی دو خط صلیب قرار دارد. در اطراف ورودی و روی خط افقی صلیب، نیم‌ستون‌ها قرار دارند. در قسمت بالایی صلیب، نقش برجسته‌های ظریفی قرار داشته و قسمت پایین صلیب معمولا ساده است. نخستین نمونه‌ی این گوردخمه‌ها مربوط به داریوش بزرگ است و نمونه‌ی بسیار زیبای این گوردخمه‌ها، گوردخمه‌ی خشایارشا در نقش رستم است.

نمونه‌ای از گوردخمه‌های زمان هخامنشیان (نقش رستم)

گوردخمه‌های پس از هخامنشیان

بعد از دوران هخامنشیان تا ساسانیان و ورود اسلام به ایران، گوردخمه‌های متعددی به صورت پراکنده ساخته شدند اما ویژگی مشخصه نداشته و اطلاعات زیادی از آن‌ها در دسترس نیست. پس از ورود اسلام به ایران، باورهای مردم نیز تغییر کرد و به تدفین اموات روی آوردند هرچند گوردخمه‌ها تا مدت بسیاری بعد از اسلام نیز در نقاط مختلف ایران دیده می‌شدند.

گوردخمه‌های استان کرمانشاه

استان کرمانشاه یکی از استان‌های کشورمان است که در آن گوردخمه‌های متعددی وجود دارد. این گوردخمه‌ها که به طور عمده و با توجه به شواهد موجود به دوره‌های هخامنشیان، ساسانیان و مادها مربوط می‌شوند، عبارتند از: گوردخمه اسحاق‌وند در هرسین، گوردخمه دکان‌داوود در سرپل‌ذهاب، گوردخمه‌های دربند صحنه، گوردخمه روانسر، گوردخمه شمس‌آباد، گوردخمه دیره در جاده سرپل‌ذهاب، گوردخمه سان‌رستم در کرمانشاه، گوردخمه برد عاشقان و گوردخمه برناج در بیستون.

1. گوردخمه‌های اسحاق وند

مجموعه گوردخمه‌های اسحاق‌وند که از نام روستایی در همان نزدیکی گرفته شده است شامل سه گوردخمه است. در این مجموعه که در میان اهالی روستا به "فرهادتاش" نیز معروفند، سه گوردخمه با تزیینات قاب‌بندی شده قرار دارد و سمت راستی کمی بالاتر از دوتای دیگر قرار گرفته است. بالای گوردخمه وسط مردی به حالت تمام قد و در حال نیایش حفاری شده است که نیم رخ آن مشخص است. در مقابل او یک مشعلی و یک آتش دان دیده می‌شود که در پشت آن‌ها  فردی با ارتفاعی کوچک حجاری شده که دست هایش را بلند کرده و از پش یک شیء را گرفته است.

گوردخمه‌های اسحاق‌وند

با آنکه در گذشته تصور می‌شد این گوردخمه ها به دوره مادها تعلق داشته باشند ولی امروزه آنها را به دوره هخامنشی نسبت می دهد. همچنین در پژوهش های اخیر، مشخص شده است نقش آتش دان و پیکره شخصیتی که هر دو دست هایش را بلند کرده و از پشت شیء را گرفته، در زمان اشکانیان حجاری شده است.

تصویر نقش حکاکی شده بر گوردخمه اسحاق‌وند

گوردخمه‌های اسحاق وند در بیست و پنج کیلومتری جنوب غربی هرسین، در شمال شرقی روستای «ده نو» قرار دارند. 

2. گوردخمه دکان داوود

گوردخمه دکان داوود که علاوه بر جنبه‌های تاریخی برای اهالی آبادی‌های اطراف جنبه مذهبی نیز دارد، گوردخمه‌ای بزرگ است که آن را به یک آرامگاه نیز تشبیه می‌کنند. این گوردخمه دارای ایوانی در جلوی آن است و در دو طرف ورودی آن دو ستون با پایه‌های مربع شکل دیده می‌شود. در داخل این آرامگاه، چندین طاقچه جهت قرار دادن نذورات قرار دارد و در کف آن نیز قبری بیضی شکل به عمق هفتاد سانتیمتر دیده می‌شود.
در فاصله هشت متری زیر این گوردخمه، نقش مردی به حالت تمام قد و در حالت نیایش حجاری شده است که کلاهی بر سر دارد. این مرد دورن قابی مستطیل شکل کنده‌کاری شده و در دست دیگرش برسمی مشاهده می‌شود. در گذشته تصور می‌شد که این گوردخمه و نقش برجسته حجاری شده آن به دوره ماد تعلق دارد، ولی در پژوهش‌های اخیر به هخامنشی بودن آن تأکید می‌شود و احتمالاً نقش برجسته حجاری شده در زیر آن نیز مربوط به دوره سلوکی است.

گوردخمه دکان داوود

این گوردخمه که در میان اهالی محل به «کل داوود» و «دکان داوود» معروف است، در سه کیلومتری جنوب شرقی سر پل ذهاب، در ابتدای جاده انزل قرار دارد.

3. گوردخمه‌های دربند یا صحنه

گوردخمه‌های صحنه یکی از نادرترین گوردخمه‌های دو طبقه مادها هستند که در ارتفاعی بیش از پنجاه متر از سطح دریا حک شده اند. در جلوی گوردخمه، فضای ایوان مانندی ایجاد کرده اند که در دو طرف آن دو ستون سنگی وجود داشت اما متأسفانه تنها پایه و بخشی از ساقه آن بر جای مانده است. پایه ستون‌های این گوردخمه به شکل زنگوله برگشته است و در نمای بالا ورودی آرامگاه، تصویر خورشید بال‌داری حجاری شده است.

در این گوردخمه بعد از ایوان ستون‌دار، ورودی دخمه قرار دارد. پس از آن وارد اتاقی می‌شوید که در هریک از اضلاع شرقی و غربی این اتاق، سکویی ایجاد شده است. بر روی هریک از این سکوها، قبری کنده شده است. در میان دو سکو، مدخل مستطیل شکلی وجود دارد که به اتاق زیرین مرتبط می‌شود. در داخل این اتاق، قبری در داخل سنگ کنده شده است. در کنار این قبر نیز سکویی دیده می‌شود. در دیوار شمالی این اتاق، دو طاقچه کوچک جهت قراردادن نذورات و هدایا کنده شده است. با توجه به شکل پایه ستون، نوع تراش و سقف اتاق زیرین به نظر می‌رسد که این گوردخمه نیز متعلق به دوره هخامنشی است.

گوردخمه‌ دو طبقه صحنه در بدنه کوه «شوق علی» واقع در شمالی شهر صحنه و سمت است آب دربند حجاری شده اند.

4. گوردخمه روانسر

گوردخمه روانسر یکی دیگر از گوردخمه‌های استان کرمانشاه و میراثی ملی ما ایرانیان است. در اطراف ورودی مستطیل شكل سوراخهایی دیده می‌شود كه احتمالا مخصوص در گور دخمه بوده اند. اتاق درون گوردخمه مستطیل شكل است و سقفی نیمه گنبدی دارد. کف این اتاق بدون پستی و بلندی است و سقف آن حالتی قوسی شکل دارد. در گذشته نقش‌های بسیار زیبایی در این گوردخمه دیده می‌شدند که به دلیل غفلت مسئولان آسیب‌های بسیار زیادی از طرف بی‌توجهان و اوباش به این میراث فرهنگی اصیل ایرانی وارد شده است. با توجه به نقوش حجاری شده در نمای این گوردخمه، آن را می‌توان به دوره هخامنشی نسبت داد.

گوردخمه روانسر در داخل شهر روانسر و در جوار گورستان محل، به ارتفاع سی و پنج متر از سطح قبرستان در سینه کوه کنده شده است.

5. گوردخمه شمس آباد

همانند گوردخمه‌های اسحاق‌وند، گوردخمه شمس‌آباد نیز به صورت طاقچه است و در اطراف آن قاب‌های تراشیده‌شده‌ای حکاکی شده است. در گذشته این گوردخمه را به دوره ماد نسبت می دادند، ولی امروز آن را هخامنشی می‌خوانند.

این گوردخمه در نوزده کیلومتری گوردخمه‌های اسحاق وند، بین روستاهای «شمس‌آباد» و «سرخه ده» در کنار رودخانه گاماسیاب قرار دارد.

6. گوردخمه دیره

گوردخمه دیره که اهالی روستا آن را به نام «فرای کن» یا «طاق فرهاد» یا «اتاق فرهاد» نیز می‌شناسند، در دل صخره‌ای تراشیده شده است. انتهای آن دو پله قرار دارند همچنین در دیوار جنوبی این دخمه، جهت ایجاد نقوش تراشیده شده است.

گوردخمه دیره

این گوردخمه در فاصله بیست و چهار کیلومتری جاده سرپل ذهاب به طرف دیره، در نزدیکی روستای «گلین« قرار دارد.

7. گوردخمه سان رستم

این گوردخمه به صورت اتاقی در دل قطعه سنگ بزرگی کنده شده است و دارای سقفی قوسی شکل است. متاسفانه این اثر باستانی نیز از دست آسیب‌های افراد بو مسئولیت در امان نمانده و آگهی‌های تبلیغاتی سراسر آن را فرا گرفته است و آسیبی جدی به آن وارد شده است. سقف ورودی گوردخمه به وسیله شیارهایی تزیین شده است. برخی از محققین آن را به دوره ساسانی نسبت می دهند.

گوردخمه سان رستم

این گوردخمه در شصت و چهار کیلومتری جنوب کرمانشاه به فاصله ده کیلومتری روستای «بوژان» در حاشیه رودخانه «جزمان» در منطقه «جلالوند» قرار دارد.

8. گوردخمه برد عاشقان

برد عاشقان نیز همانند گوردخمه سان رستم در دل قطعه سنگ بزرگی به شکل مکعب مستطیل ایجاد شده است. این گوردخمه دارای اتاقی است که در داخل سنگ کنده شده است. قدیم آن را به دوره مادها نسبت می دادند، ولی امروز آن را متعلق به دوره ساسانی می دانند.

این گوردخمه در روستای «مله دیزگه» از توابع دهستان «ذهاب» در دامنه کوهی به فاصله دو کیلومتری از روستای قرار دارد.

9. گوردخمه برناج

گوردخمه برناج (فرهاد کن) که مربوط به دوره ساسانیان است، دارای سقف طاق مانندی است به طوری که اختلاف بخش‌های جلويی با انتهای آن ۴۰ سانتيمتر است. ورودی اين گوردخمه به سمت جنوب تراشيده شده است و فاقد هرگونه تزیين است. این گوردخمه مربع شکل است و در ارتفاع 10 متری از کف جاده قرار دارد.

داخل گوردخمه برناج یا فرهاد کن

این گوردخمه در چهارده کیلومتری شمال غرب شهر بیستون، در شهرستان هرسین و در روستای برناج قرار دارد.

ثبت ملی

گوردخمه‌های کرمانشاه همگی در اوایل دهه 80 شمسی در فهرست آثار ملی ثبت شده اند. این گوردخمه‌ها بخشی از تاریخ و آداب و رسم ما ایرانیان را تشکیل می‌دهند و آثاری بسیار ارزشمند به شمار می‌روند. با همت مسئولان این جاذبه‌های گردشگری شگفت‌انگیز و زیبا در استان کرمانشاه می‌توانند از شر آسیب‌ها و خطرات انسان‌ها حفظ شوند و به مکان‌های دیدنی و تاریخی بسیار پرطرفداری تبدیل شوند. ما نیز باید در حفظ این سرمایه‌های ملی کوشش کنیم و کمترین آسیبی به این بناهای تاریخی وارد نکنیم.

سوالات متداول

گوردخمه چیست؟

ایرانیان باستان برای دفن مردگان فضاهایی را در دل کوه‌هاو تپه‌ها و نقاط مرتفع حفاری و ایجاد می‌کردند که به این اتاقک‌ها گوردخمه می‌گفتند. گوردخمه‌ها آرامگاه‌هایی مستطیل شکل بودند که ایرانیان اموات خود را در آن‌ها که در مناطق مرتفع بودند، قرار می‌دادند تا گوشت آن‌ها خوراک پرندگان وحشی شود.

گوردخمه‌های کرمانشاه چند مورد هستند؟

استان کرمانشاه یکی از استان‌های کشورمان است که در آن گوردخمه‌های متعددی وجود دارد. این گوردخمه‌ها که به طور عمده و با توجه به شواهد موجود به دوره‌های هخامنشیان، ساسانیان و مادها مربوط می‌شوند، عبارتند از: گوردخمه اسحاق‌وند در هرسین، گوردخمه دکان‌داوود در سرپل‌ذهاب، گوردخمه‌های دربند صحنه، گوردخمه روانسر، گوردخمه شمس‌آباد، گوردخمه دیره در جاده سرپل‌ذهاب، گوردخمه سان‌رستم در کرمانشاه، گوردخمه برد عاشقان و گوردخمه برناج در بیستون.